Nếu bạn bỏ lỡ những bài viết hay nhất gần đây:
“Capitalism without failure is like religion without sin. It doesn’t work.”
— Alan Greenspan, phát biểu năm 1998
Ngày 15/10/2025, tại Stockholm, Ủy ban Nobel xướng tên ba học giả: Joel Mokyr, Philippe Aghion và Peter Howitt. Một sử gia tri thức, một cặp lý thuyết gia – sự kết hợp tưởng chừng bất ngờ lại vang lên như bản tổng phổ của hơn hai thế kỷ tranh luận: tăng trưởng đến từ đâu, và tại sao nó không bao giờ bền nếu thiếu sáng tạo. Nhưng năm 2025, thông điệp ấy vượt khỏi giảng đường, trở thành tấm gương soi vào kỷ nguyên AI: GPU được săn đón như than đá mới, dữ liệu thành dầu mỏ mới, Big Tech dựng pháo đài vốn hóa nghìn tỷ, trong khi năng suất dài hạn mờ nhạt và bất bình đẳng phình to.
Nobel năm nay không chỉ vinh danh công trình học thuật. Nó giống một tín hiệu lịch sử nhắc rằng tăng trưởng chưa từng là quà tặng trời ban. Nó phải được nhào nặn từ công nghệ, thể chế và văn hóa tri thức. Mokyr gọi đó là “tri thức kép”: chỉ khi biết tại sao (propositional) gặp biết làm thế nào (prescriptive), Newton mới bắt tay với James Watt, vi sinh học mới bước vào bệnh viện. Châu Âu thế kỷ XVIII bứt phá không phải vì phát minh lẻ, mà vì Republic of Letters – cộng hòa tri thức xuyên biên giới, tiền thân của open-source – nơi ý tưởng, bản vẽ và chuẩn mực được luân chuyển tự do.
Hôm nay, AI đứng trước cùng một bài kiểm tra. Một bên là những “walled garden” khép kín của tập đoàn, một bên là cộng đồng mã nguồn mở. Câu hỏi lớn không phải “AI mạnh đến đâu”, mà là “AI lan tỏa đến đâu”. Bởi khi chiếc cầu tri thức bị chặn, AI chỉ là trò chơi trong phòng thí nghiệm; còn khi cầu nối thông suốt, nó mới trở thành công nghệ mục đích chung của thế kỷ XXI – như hơi nước, điện hay internet – với điều kiện đi kèm là hạ tầng, chuẩn mực, giáo dục và pháp trị.
Tuần này, mình không chỉ kể lại vinh danh học thuật. Mình và Viethustler sẽ cùng bạn đi qua 5 “trục ý” để soi Nobel 2025 dưới lăng kính của kỷ nguyên AI:
Mokyr & Tri thức kép – chiếc cầu nối giữa biết tại sao và biết làm thế nào, từ Newton – Watt tới AI phòng lab và ứng dụng đời sống.
Aghion–Howitt & Hủy diệt sáng tạo – vòng quay R&D, độc quyền tạm thời, rồi bị thay thế: mô hình hóa cơn bão Schumpeter.
Big Tech & nguy cơ trì trệ sáng tạo – khi Microsoft, Nvidia, Apple dựng “pháo đài” dữ liệu và GPU, liệu vòng quay sáng tạo có bị khóa?
Dòng chảy lịch sử – từ Marx (tư bản tự đào mồ), Schumpeter (doanh nhân cưỡi bão tố), Solow (hộp đen công nghệ) đến Nobel 2025.
Ba thông điệp chính sách – R&D như đầu tư công cộng, antitrust như lá chắn cạnh tranh, flexicurity như neo xã hội chống bất bình đẳng.
1. Phần I: Nobel Kinh tế 2025: Khi “cơn bão sáng tạo” gặp kỷ nguyên AI
Ngày 13/10/2025 tại Stockholm, Ủy ban Nobel công bố giải thưởng Kinh tế danh giá nhất năm cho Joel Mokyr, Philippe Aghion và Peter Howitt – ba học giả đã đặt nền tảng cho cách chúng ta hiểu về đổi mới, tăng trưởng dài hạn và “hủy diệt sáng tạo”. Đây cũng là giải thưởng cuối cùng trong mùa Nobel năm nay, trị giá 11 triệu krona Thụy Điển (≈1,2 triệu USD).
Ở cấp độ học thuật, đây là một bộ ba đặc biệt:
Joel Mokyr, nhà sử học kinh tế Hà Lan–Mỹ (Northwestern, Tel Aviv), nhận nửa giải thưởng cho chương trình nghiên cứu kéo dài bốn thập kỷ về lịch sử tri thức – lý giải vì sao phương Tây bứt phá khỏi vòng lặp nghèo đói. Ông nổi tiếng với phân biệt macroinventions và microinventions, cùng khái niệm “tri thức kép” (propositional vs. prescriptive knowledge).
Philippe Aghion (Collège de France, INSEAD, LSE) và Peter Howitt (Brown) chia nhau nửa còn lại nhờ mô hình “creative destruction” (1992), hiện đã trở thành workhorse model của tăng trưởng nội sinh – giải thích tại sao nền kinh tế có thể vừa tăng trưởng ổn định ở tầm vĩ mô, vừa hỗn loạn với sóng thần tạo–hủy doanh nghiệp ở tầm vi mô.
Ở cấp độ thời đại, thông điệp của Nobel 2025 vang lên như một hồi chuông:
Thứ nhất, tăng trưởng chưa bao giờ là mặc định. Viện Hàn lâm Thụy Điển nhấn mạnh: “Phần lớn lịch sử nhân loại là trì trệ, không phải tăng trưởng. Tiến bộ chỉ tồn tại khi xã hội biết nuôi dưỡng và bảo vệ nó.” Nói cách khác, đổi mới cần thể chế và văn hóa phù hợp; nếu không, vòng xoáy sáng tạo dễ dàng gãy đoạn.
Thứ hai, giải thưởng phản chiếu căng thẳng chính trị hiện tại. Mokyr cảnh báo cải cách giáo dục và khoa học của chính quyền Trump có thể trở thành “một bàn thua phản lưới nhà vĩ đại” – tự hủy hoại vị thế nghiên cứu của Mỹ, chẳng khác gì triều Minh từng cấm đoán khám phá khoa học. Aghion công khai gọi thuế quan và phi toàn cầu hóa là “đám mây đen che phủ tăng trưởng”, còn Howitt cho rằng việc cố phục hồi sản xuất cũ về Mỹ chỉ làm nhỏ đi thị trường và kìm hãm đổi mới.
Thứ ba, giải thưởng này có ý nghĩa đặc biệt trong kỷ nguyên AI. Nobel Committee nhấn mạnh, công trình của ba học giả cho thấy cách ý tưởng mới và sự phá hủy sáng tạo tái định hình nền kinh tế qua nhiều thế kỷ – từ máy hơi nước, động cơ điện, internet, tới AI ngày nay. Sự so sánh rất gợi hình: mainframe từng bị PC thay thế, PC nhường chỗ cho Web, Web bị smartphone vượt qua, và giờ toàn bộ trật tự công nghệ đứng trước thử thách từ AI.
Trong bối cảnh AI bùng nổ, Nobel 2025 không chỉ tôn vinh lịch sử hay lý thuyết, mà còn đặt một câu hỏi sống còn cho thế kỷ XXI:
Nhân loại bước vào kỷ nguyên AI – nơi đổi mới công nghệ vừa hứa hẹn tăng trưởng bùng nổ, vừa gieo mầm bất bình đẳng và tập trung quyền lực.
