"Chảo lửa" Trung Đông: nguồn gốc xung đột và ảnh hưởng lên toàn cầu

Gần 12 năm sau cuộc nổi dậy “Mùa xuân Ả Rập” đầu tiên (2010-2012) và 6 năm sau cuộc đụng độ Mùa Xuân Ả Rập lần thứ 2 năm 2018, khi nền kinh tế và đời sống người dân khu vực Trung Đông mới chỉ phục hồi, thì một lần nữa khu vực này lại biến thành chảo lửa trong đợt xung đột chính trị mới giữa bộ ba Iran - Israel - Palestine.

Từ thời điểm năm ngoái, khi các hạm quân Hamas, Houthis gây nhiễu loạn Biển Đỏ khiến tuyến hàng hải quốc tế phải tái định hướng và liên minh hải quân Mỹ, Anh, Pháp… phải ra tay bảo vệ.

Và tuần qua, chiến tranh Iran - Israel đã rục rịch nổ ra bên cạnh cuộc chiến Israel-Hamas chưa đến hồi kết. Khu vực Trung Đông một lần nữa đang bị đẩy đến bờ vực xung đột toàn diện…

Những cuộc xung đột địa chính trị tại khu vực này đã làm dấy lên lo ngại về an ninh hàng hải, nguồn cung năng lượng và chuỗi cung ứng, cũng như tăng trưởng kinh tế toàn cầu. Bên cạnh đó là những vấn đề nhân đạo đối với cuộc sống của người dân trong cuộc chiến.

Vậy nguyên nhân của các cuộc xung đột này đến từ đâu?

Vì sao Trung Đông luôn mâu thuẫn suốt hàng thập kỷ?

Và liệu các quốc gia phương Tây có vai trò gì trong mỡ hỗn loạn này không?

Viet Hustler tuần này sẽ kể lại câu chuyện về vùng đất “nghìn lẻ một đêm” với một cái nhìn thực tế hơn của chiến tranh, chính trị và tôn giáo.

Trung Đông - Khu vực luôn tiềm ẩn bất ổn địa chính trị

Nằm ở vị trí đắc địa, Trung Đông là cầu nối giữa châu Á và châu Phi, từ đây có thể thông thương với Châu Âu qua Địa Trung Hải để tiến vào vùng Nam Á.

Tuy nhiên ở Trung Đông luôn diễn ra xung đột kéo dài hàng thế kỷ. Vậy vì sao những cuộc xung đột này có thể kéo dài như vậy?

Tôn giáo - Sự ra đời của mâu thuẫn

Vấn đề của Trung Đông luôn gắn liền với xung đột tôn giáo. Để hiểu về sự xung đột tôn giáo sâu sắc hàng thế kỷ này, chúng ta cần biết rõ về lịch sử của 3 tôn giáo chính nơi đây: Do Thái giáo (Judaism), Thiên Chúa giáo (Christianity) và Hồi giáo (Islam/Muslim).

1 - Đạo Do Thái - tôn giáo ra đời đầu tiên từ 3000 năm trước

• 3000 năm về trước, người Do Thái định cư ở Saudi Arabia, lấy thủ đô tên Jerusalem dưới sự trị vì của vua David.

• Người Do Thái liên tục bị các đế chế khác tấn công suốt 2000 năm, từ đế chế Babylon, đế chế La Mã, và cuối cùng là Ottoman.

• Sang thế kỷ 20, người Do Thái lại đối mặt với họa diệt chủng từ phía Phát xít Đức.

2 - Thiên Chúa giáo: Ra đời 2000 năm trước

• 1000 năm sau khi người Do Thái bị đế chế La Mã cai trị, có 1 người Do Thái đã xuất hiện - Jesus.

• Ông được hy vọng sẽ giải phóng dân tộc khỏi đế chế La Mã:

  • Kinh Cựu Ước của người Do Thái ghi rõ “Vị vua của Israel ở tương lai sẽ tiến vào Jerusalem trên lưng một con lừa”, nên khi Jesus tiến vào thành Jerusalem trên lưng một con lừa, ông đã ngay lập tức được người Do Thái tin tưởng.

• Tuy nhiên chỉ 1 tuần sau đó, ông đã bị đóng đinh vào thập giá sau khi đế chế La Mã biết tin.

Một nhóm người Do Thái tin chúa Jesus đã chết, nhưng một số khác thì không. Họ tin chúa sẽ phục sinh và đưa họ thoát khỏi khổ ải.

Đạo Thiên Chúa đã ra đời với lễ Giáng Sinh (Chúa ra đời), và Lễ phục sinh (Chúa sống lại).

3 - Hồi giáo: Ra đời muộn nhất nhưng lại trở thành tôn giáo lớn nhất Trung Đông

• 1400 năm trước, Hồi giáo xuất hiện cuối cùng tại Saudi Arabia dưới lãnh đạo của nhà lập giáo Muhammad.

• Tuy nhiên, Muhammad chỉ tự nhận mình là “Nhà tiên tri” truyền đạt lời thượng đế. Muhammad nói rằng:

  • Kinh Koran là kinh gốc mà thượng đế ban cho, là quyển kinh “Nguyên sơ nhất”, “Trọn vẹn nhất”.

  • Trong khi Kinh Cựu Ước của người Do Thái và Kinh Tân Ước của người Thiên Chúa đã bị bóp méo.

→ Đây là điểm cốt lõi gây mâu thuẫn tôn giáo:

• Người Hồi giáo bắt đầu coi những người theo 2 tôn giáo còn lại là những kẻ dị giáo.

• Còn 2 tôn giáo còn lại thì coi Hồi giáo là “cực đoan”.

Không dừng lại ở đó, bản thân trong đạo Hồi cũng tồn tại mâu thuẫn! Kể từ khi Mohammed qua đời vào năm 632, đạo Hồi đã chia thành 2 dòng đối lập: Dòng Sunni (chiếm 85%) và dòng Shia (chiếm 15%)…

• do bất đồng về việc kế thừa tôn giáo và di sản của Mohammed.

• Cuộc xung đột giữa 2 quốc gia Saudi Arabia và Iran cũng bắt nguồn từ đây, khi đa số người Sunni sống ở Saudi Arabia, người Shia sống tập trung ở Iran.

Lịch sử xung đột giữa Israel và Palestine

• Sau khi đế chế Ottoman bị đánh bại trong thế chiến thứ nhất, Anh kiểm soát Palestine.

• Vương Quốc Anh hứa ủng hộ thành lập nhà nước của người Do Thái trên đất Palestine sau tuyên bố Balfour.

  • Do vậy, càng nhiều người Do Thái di cư về Palestine để trốn chạy sự đàn áp và nạn diệt chủng của Đức Quốc xã trong thế chiến thứ hai.

• Nhưng đến năm 1947, Palestine lại bị chia đôi: 1 nước người Arab, 1 nước người Do Thái.

• Thành phố Jerusalem trở thành khu vực quốc tế.

→ Người Do Thái tán thành sự phân chia, nhưng người Arab rất bất mãn vì cho rằng người Do Thái nhiều đất hơn.

• Năm 1948, Anh rút quân khỏi Palestine. Xung đột Israel - Palestine liên tục kéo dài kể từ đó.

Mâu thuẫn giữa các dân tộc

Trung Đông có bốn dân tộc chính: người Arab, người Ba Tư, người Thổ Nhĩ Kỳ và người Kurd.

Trong đó:

• Người Arab (Iraq, Saudi Arabia, Syria, Jordan, Yemen, Oman, Ai Cập, Qatar và Bahrain), người Ba Tư (Iran) và người Thổ Nhĩ Kỳ (Thổ Nhĩ Kỳ), đều đã có những quốc gia của riêng mình.

• Chỉ riêng người Kurd (dân số ~30 triệu người) không có quốc gia riêng mà phân bố ở rất nhiều nước như Thổ Nhĩ Kỳ, Iran, Iraq và Syria.

  → Dân số không nhỏ, nhưng quyền lợi và tiếng nói chính trị không có khiến người Kurd liên tục xung đột ở các quốc gia khác nhau.

Cơn khát “vàng đen” khiến tranh chấp tiếp tục leo thang

• Vấn để vốn đã phức tạp lại càng phức tạp hơn khi mỏ dầu đầu tiên của thế giới được phát hiện tại Iraq (Kirkuk) vào năm 1927.

• Lần lượt các mỏ dầu khổng lồ tiếp theo được tìm thấy (mỏ dầu Burgan ở Kuwait - 1938, mỏ dầu Dhahran ở Saudi Arabia - 1938, mỏ dầu Karatchok ở Syria - 1956,…)

  → Một loạt xung đột khu vực đầu tiên tại đó cũng bắt đầu!

Xung đột năng lượng tại Iraq: dân tộc Shia và Sunni

• Tại Iraq các mỏ dầu được phát hiện ở khu vực sinh sống của người Kurd - Hồi giáo dòng Sunni, và người Saudi Arabia - Hồi giáo dòng Shia

  • Từ đó mâu thuẫn xảy ra giữa 2 dòng người Sunni và Shia để sử hữu những mỏ dầu này cũng được đẩy lên cao

• Ngược lại Iraq hầu như không phát hiện ra mỏ dầu nào tại tỉnh Bagdād, nơi sinh sống của hầu hết người Saudi Arabia - Hồi giáo dòng Sunni.

Recall: dòng Sunni chiếm đến 85% số người Hồi giáo, trong khi dòng Shia chỉ chiếm 15%.

• 2 dòng Sunni và Shia xảy ra mâu thuẫn trong chính nội bộ đạo Hồi.

Xung đột tại Iran: người Saudi Arabia và người Ba Tư

• 90% tổng trữ lượng dầu mỏ của Iran được phát hiện tại tỉnh Khuzetstan, nơi sinh sống của người Saudi Arabia - Hồi giáo dòng Shia.

  • Trong khi phần còn lại của Iran là người Ba Tư dòng Shia.

Xung đột giữa Irad và Kuwait

• Kuwait có diện tích nhỏ nhưng trữ lượng dầu mỏ lại gần bằng Iraq.

  • Kuwait từng là một tỉnh của Iraq dưới thời Ottoman.

→ Iraq có thể đưa ra các chính sách gây áp lực lên Kuwait để kiếm lợi từ nguồn dầu mỏ.

Tóm lại:

Các mỏ dầu được tìm thấy rải rác trên khắp Trung Đông nằm xen giữa những quốc gia khác nhau về sắc tộc tôn giáo và chính trị nên việc mâu thuẫn giữa các nước Trung Đông leo thang cũng là điều dễ hiểu.

Dầu mỏ Trung Đông cũng nằm trong tầm ngắm của các quốc gia lớn trên thế giới

• Lượng tiêu thụ dầu thô của các nước Trung Đông khá ít so với các châu lục khác → Đa số dầu thô Trung Đông sẽ được xuất khẩu tới châu Âu, Mỹ, Nhật Bản, Trung Quốc.

• Trung Đông sở hữu một nửa lượng dầu mỏ thế giới, đủ cung cấp cho cả thế giới 50 năm nữa.

  • 1/3 lượng dầu đang được sản xuất tại đây.

  → Các cường quốc như Anh, Pháp, Nga, Mỹ,… luôn theo dõi và muốn trục lợi từ khu vực này.

Mỹ nhảy vào bàn cờ Trung Đông - Sự ra đời của Petrodollar

Kể từ sau chiến tranh thế giới thứ nhất, Mỹ nhận ra một tầm nhìn dài hạn:

Ai làm chủ được nguồn cung dầu mỏ là làm chủ được nền kinh tế toàn cầu.

Chính vì vậy, Mỹ đã lên kế hoạch lập ra hệ thống Petrodollar để biến đồng USD trở thành một đồng tiền chung của quốc tế.

Hiểu đơn giản, tất cả giao dịch dầu trên thế giới đều phải dùng USD để mua.

Mỹ nhắm tới thỏa thuận với Saudi Arabia - quốc gia có trữ lượng và khai thác dầu mỏ lớn nhất thế giới:

• Mỹ bảo vệ quân sự cho các mỏ dầu tại Saudi Arabia, cung cấp vũ khí và bảo vệ ngai vàng hoàng tộc Saudi khỏi Israel xâm lược (thời đó Israel được coi là quốc gia hung hãn trong cuộc chiến Trung Đông).

Đổi lại, Saudi Arabia phải đáp ứng:

• Chỉ chấp nhận thanh toán giao dịch dầu mỏ bằng USD.

• Cho phép đầu tư tiền dư thừa thu được từ bán dầu vào chứng khoán nợ của Mỹ.

Lợi ích khổng lồ của Petrodollar

1. Làm tăng nhu cầu USD toàn cầu.

   • Các quốc gia được “khuyến khích” xuất khẩu hàng hóa sang Mỹ với giá rẻ để nhận về USD. → Người tiêu dùng Mỹ được lợi quá lớn.

   • Mỹ nghiễm nhiên có được “giấy phép” in tiền.

2. Làm tăng nhu cầu toàn cầu với chứng khoán nợ Mỹ - tái chế petrodollar

   • Các nước xuất khẩu dầu cần có dự trữ USD. Những khoản tiền này có thể được chuyển vào tiêu dùng và đầu tư trong nước, cho nước khác vay hoặc được đầu tư vào Mỹ thông qua việc mua trái phiếu, hay còn gọi là tái chế petrodollars.

     → Thị trường tài chính Mỹ tăng thanh khoản, các nước xuất khẩu giảm phụ thuộc vào doanh thu dầu.

Như vậy, Petrodollar là một công cụ để kiểm soát thế giới. Mỹ sẵn sàng dùng tới quân đội để “xử lý” những ai động đến hệ thống này.

Căng thẳng Trung Đông leo thang gần đây

Xung đột Iran - Israel đẩy căng thẳng Trung Đông leo thang

• Trước đó, Israel nhiều lần cáo buộc Iran hỗ trợ vũ khí cho Hezbollah (do Iran hậu thuẫn ở Syria) và các nhóm dân quân tại Iraq, Syria, Lebanon.

• Ngày 04/01, Israel đã không kích vào khuôn viên Đại sứ quán Iran ở Damascus (Syria) khiến 7 sĩ quan Iran thiệt mạng, trong đó có 1 tướng cấp cao.

  • Iran cáo buộc Mỹ chịu trách nhiệm, song Mỹ khẳng định không liên quan.

• Đáp trả, Iran tập kích Israel bằng hàng trăm tên lửa và máy bay không người lái UAV. Tuy nhiên thiệt hại ghi nhận ở Israel rất nhỏ.

→ Iran có vẻ như không muốn xung đột leo thang, vừa đánh động thái răn đe với Tel Aviv, đồng thời không bị xem là quốc gia “yếu đuối” trong mắt những quốc gia khác mà họ đang dẫn dắt.

• Ngày 04/19 hôm qua, Israel tấn công vào gần cơ sở hạt nhân của Iran tại thành phố Isfahan.

  • Không có thiệt hại quá đáng kể.

  • Thông điệp từ The Jerusalem Post trên X: “Israel đã nhắm chính xác mục tiêu vào khu vực xung quanh các cơ sở hạt nhân của Iran - chúng tôi có thể làm điều tệ hơn, ngay tại đây nếu muốn.”

  • Mỹ phủ nhận liên quan tới cuộc tấn công.

→ Dường như Israel muốn thể hiện có thể tấn công bất cứ đâu vào Iran mà không cần có sự trợ giúp của Mỹ.

• Cho đến nay, xung đột Israel - Iran vẫn tiếp diễn, tuy nhiên chúng ta có thể thấy Iran không muốn bị kéo vào cuộc giao tranh khu vực, Israel cũng đã đáp trả kiềm chế hơn so với cuộc tập kích vào đại sứ quán.

  → Các đòn đáp trả giữa 2 nước đang mang tính chất giảm căng thẳng.

Tổn thất kinh tế thế giới có thể gánh chịu

Mối đe dọa từ phong tỏa eo biển Hormuz đẩy giá dầu tăng cao

• Eo biển Hormuz là một trong những tuyến đường hàng hải quan trọng nhất thế giới với khoảng ~37% thùng dầu giao dịch bằng đường biển đi qua mỗi ngày.

• "Bất cứ cuộc tấn công nào nhằm vào cơ sở sản xuất dầu tại Iran đều có thể đẩy giá dầu Brent lên 100 USD/thùng. Phong tỏa eo biển Hormuz cũng có thể sẽ đẩy giá lên ~120-130 USD/thùng", theo Chủ tịch Hiệp hội dầu Lipow (Mỹ).

• Theo IMF, căng thẳng Trung Đông đã đẩy giá dầu tăng 15% + chi phí vận chuyển tăng → Rủi ro lạm phát toàn cầu tăng ~0.7bsp.

  • Nhóm OPEC và các nhà sản xuất dầu lớn khác đang cắt giảm sản lượng cũng làm tăng rủi ro giá dầu.

Thị trường phản ứng trước xung đột

• Chứng khoán toàn cầu giảm mạnh nhất kể từ tháng 10/2023.

  • Chỉ số MSCI ACWI giảm hơn 2% trong tuần này.

• Cổ phiếu nhóm năng lượng tăng giá gần 12% từ đầu năm nay, vượt xa mức tăng 5% của S&P 500. → Khó khăn trong việc đưa lạm phát về mục tiêu 2%.

• Nhu cầu của nhóm các tài sản trú ẩn an toàn như trái phiếu, vàng tăng vượt trội.

  • Lợi suất giảm 10bsp.

  • Vàng tăng 1.5%.

• Ảnh hưởng tới các đồng ngoại tệ khác trên thế giới:

  • Căng thẳng Trung Đông có thể gây tổn thất cho các loại tiền tệ của New Zealand, Australia, Sweden và Norway khi nhà đầu tư rời bỏ tài sản rủi ro.

    • Swiss Franc có thể tăng giá cùng USD.

KẾT LUẬN

Từ một châu lục có vị trí địa lý đắc địa nằm giữa châu Á và châu Âu, Trung Đông nắm lợi thế giao thương từ hàng loạt các tuyến đường hàng hải quan trọng nhất trên biển. Một điều thú vị là cả 3 tôn giáo chính của Trung Đông đều bắt nguồn từ cùng một tôn giáo Abraham. Tuy nhiên trong suốt chiều dài lịch sử, khu vực này luôn xảy ra bất ổn chiến tranh kéo dài bắt nguồn từ mâu thuẫn tôn giáo.

Bên cạnh đó, việc sở hữu dầu mỏ lớn nhất trên thế giới cũng trở thành con dao hai lưỡi. Ngoài việc hưởng lợi kinh tế từ khai thác và xuất khẩu dầu mỏ, Trung Đông bỗng trở thành miếng mồi béo bở mà bất cứ quốc gia nào cũng đều muốn sở hữu. Dầu mỏ vô hình chung trở thành chất xúc tác cho các cuộc chiến tranh liên miên tại Trung Đông, dưới sự hậu thuẫn của các quốc gia phương Tây. Chính vì thế, Trung Đông luôn tiềm ẩn những nguy cơ bất ổn và xung đột leo thang.

Chiến tranh Iran - Israel gần đây nhất tiếp tục làm thế giới lo ngại. Mặc dù ở thời điểm gần nhất, cả hai quốc gia đều có dấu hiệu không muốn chiến tranh trực diện nhưng vẫn còn quá sớm để kết luận căng thẳng Iran - Israel đã được tháo ngòi nổ hoàn toàn.

Tóm lại, cho đến nay chưa có dấu hiệu nào cho thấy Trung Đông có thể sớm tìm được hòa bình.